Eeuw architectuur in één man
Door Bob Witman/ 28 januari 2005 / de Volkskrant
AMSTERDAM
Architect Philip Johnson overbrugt in zijn eentje een eeuw architectuurgeschiedenis. Hij begon als groot fan van het modernisme, maar zijn hart lag toch meer bij het mooi om het mooi.
Philip Johnson is de belangrijkste figuur in de Amerikaanse architectuur van de 20ste eeuw geweest. Hij heeft een hele reeks gezichtsbepalende gebouwen op zijn naam staan, van Lipstick Building in New York, tot de Crystal Cathedral in Los Angeles. Maar het is vooral de combinatie van zijn ontwerpersschap met zijn visionaire kijk als architectuurbeschouwer die zijn invloed zo groot heeft gemaakt.
Johnson stierf in de nacht van dinsdag op woensdag in het Glass House in Connecticut, zijn zelfontworpen woning, een van de hoogtepunten uit de Amerikaanse modernistische traditie. Een superstrakke bungalow van glas en staal uit 1949, geheel in de geest van Ludwig Mies van der Rohe. Dat modernisme zou Johnson later zonder veel scrupules inruilen voor het postmodernisme en andere modieuze architectuurstromingen. Want stijlvast was Johnson in het geheel niet. ‘Ik ben een hoer’, mocht hij graag over zichzelf zeggen.
Juist dat gemis aan een doorlopende stijlopvatting maakt het mogelijk dat de hele geschiedenis van de 20ste-eeuwse architectuur aan deze man kleeft. Hij introduceerde in 1932 in Amerika Het Nieuwe Bouwen. Dat gebeurde in een historische tentoonstelling International Style in het MoMa New York, waar architecten als Gropius, Mies van der Rohe, Oud en Le Corbusier als de voormannen van een nieuwe tijd werden neergezet.
Nadat hij na de oorlog zelf eerst begon als modernistisch architect, maakte hij een draai van 180 graden met zijn AT&T Building in New York (ontwerp uit 1978, nu Sony Plaza). Dat was niet het allereerste postmoderne gebouw in de wereld, maar wel het allervetste, met zijn mix van Italiaanse kerktypologie en andere historische verwijzingen. Zijn postmodernisme ontwikkelde zich zo buitenissig, dat hij er later spijt van kreeg. Maar gelukkig stortte de economie in. ‘It took a recession to stop me’, zei hij er zelf over.
In 1988 was hij alweer een stap verder: met opnieuw een visionair architectuuroverzicht waarin Zaha Hadid, Rem Koolhaas, Frank Gehry en Daniel Libeskind figureerden als ‘deconstructivisten’. Van hen had de wereld toen nog nauwelijks gehoord, maar zeventien jaar later zijn ze allen bekroond met de belangrijkste architectuurprijs, de Pritzerkerprize.
Johnson was een eigenzinnige, intellectuele en mediagenieke man, die vergroeid was met een dikke, ronde Le Corbusier-bril die een kwart van zijn gezicht in beslag nam. Een estheet, meer van de school ‘form follows form’ dan het ‘form follows function’. Hij was de zoon van een rijke advocaat uit Cleveland en gebruikte privékapitaal om in het MoMa een architectuurafdeling op te zetten. Zijn eerste eigen ontwerpen waren volledig in de geest van het modernisme. Oud en Mies van der Rohe hadden in Europa zijn hart gestolen. Met de Duitser samen ontwierp hij Seagram Building, een van de mooiste naoorlogse wolkenkrabbers in New York.
Maar Johnson, die Oud in 1932 op een voetstuk had gezet (‘here is the complete master of the new manner’), liet de Nederlandse architect ook weer keihard vallen toen die van de modernistische stijlbijbel afweek. De mannen kregen een knallende ruzie. In 2001, toen het Nederlands Architectuurinstituut een overzicht aan Oud wijdde, sprak de toen 94-jarige Johnson echter liefdevol per video over zijn voormalige Nederlandse vriend. Daarmee overbrugde hij in zijn eentje zeventig jaar architectuurgeschiedenis.
Hij is blijven ontwerpen tot op hoge leeftijd. Onlangs nog leverde hij zijn eerste ontwerp voor een gebouw in Nederland af. De Ernst & Young-toren wordt nu gebouwd in Rotterdam.
