Een artiest die ouder is dan 100 wordt vanzelf een anachronisme. Althans dat geldt zeker op een bepaalde manier voor Oscar Niemeyer, de Braziliaanse wonderarchitect was tot voor zijn dood nog dagelijks aan het ontwerpen. Kan een kunstenaarsoeuvre een woelige eeuw lang actueel blijven, zelfs al is het van gewapend beton gemaakt?
In het Glaspaleis in Heerlen is een overzicht ingericht van 72 jaar werk van Niemeyer. Een goede locatie: het gebouw is net als de architect van een andere tijd, maar nog altijd beangstigend modern. Het ontwerp van P.J. Peutz (18961974) voor textielfabrikant Schunck uit 1935 is mooi gerestaureerd en huisvest de tentoonstelling die in Brazilië is gemaakt is ter gelegenheid van Niemeyers 100ste levensjaar.
Niemeyer is een sculpturale architect, à la Frank Gehry en Zaha Hadid, met de kanttekening dat Niemeyer (1907) er een stuk eerder was dan Gehry (1929) en Hadid (1950). Hij is de estheet die schoonheid boven alles stelt, en de legende van het westerse modernisme. Bovendien is hij de architect van de urbane utopie die Brasilia heet. Eind jaren vijftig van de vorige eeuw moest de nieuwe hoofdstad van Brazilië in het oerwoud verrijzen volgens alle principes van het modernisme. Een ontwerp met weidse open ruimtes, lichte betonconstructies, veel glas en vooral een alles beheersende moderniteit: de moderniteit die ook de gewone man uit zijn bedompte arbeidswoning die nieuwe tijd in moest tillen.
Niemeyer had toen al nadrukkelijk van zich laten horen. Hij ontwierp samen met de Zwitserse architect Le Corbusier in de jaren veertig het hoofdkwartier van de VN in New York. Hij bouwde het slingerende Copan appartementencomplex in Sao Paulo en een prachtige golvende kerk in Belo Horizonte.
Brasilia moest zijn meesterstuk worden, al kon niemand toen bevroeden dat hij lang genoeg zou leven om ook het failliet van de utopie te beleven. Voor de meeste architecten geldt dat het steen langer staat dan zijzelf, bij Niemeyer wordt het een close finish.
Hoewel de stad zich in sociaal opzicht redelijk rampzalig heeft ontwikkeld, zijn de planologische opzet van Brasilia (de plattegrond van de stad is een vliegtuig) en de gebouwen verplichte kost voor architecten. De ontwerpen van Niemeyer zijn een halve eeuw later nog ijzingwekkend modern. De Esplanada van de Ministeries en het Nationale Congres met de twee halve bollen zijn iconen van modernistische stadsplanning.
Brasilia is omschreven als ‘een hemel van gewapend beton’. Niemeyer bouwt alles met beton, maar hij bouwt sierlijk. Hij ontdoet het materiaal van zijn zwaartekracht en hoekigheid. Altijd ontwerpt hij met golvende lijnen. Hij komt uit een land van bergen, slingerende rivieren, deinende zee en mooie vrouwen, zegt hij. Die golven vind je terug in zijn gebouwen. Zoals Le Corbusier een lofzang dichtte op de rechte hoek, dichtte de Braziliaan op de meander:
Het is niet de rechte hoek die me bevalt
Noch de rechte lijn, hard, inflexibel,
Gemaakt door de mens
Wat mij bevalt, is de vrije en sensuele curve
Hij heeft de wereld fantastische gebouwen gegeven, nog steeds overigens, zoals de tentoonstelling laat zien. En bij al dat werk getuigt Niemeyer dat niet functionaliteit, maar schoonheid de essentie is van een goed gebouw.
Zijn gebouwen zijn simpel te begrijpen als je ervoor staat. En ze zijn fotogeniek. Dat wordt degelijk gedocumenteerd in Heerlen. Hoewel het iets minder zuinig had gemogen. De meeste gebouwen moeten het met één foto doen, wat afbreuk doet aan de rijkheid van Niemeyers ontwerpen.
Of de ontwerpen ook geschikt zijn voor de gebruikers, lijkt Niemeyer minder te interesseren. Een Britse architectuurcriticus verzuchtte ooit: ‘For Niemeyer function is just another F word.’
De vrijheid waarmee Niemeyer ontwerpt, vormt een schril contrast met hedendaagse architectuur. Een architect moet vandaag zo worstelen met budgetten, functies, gebruikerswensen, maar vooral schaarsheid van ruimte. De ontwerpen zijn daardoor minder eenduidig, het eindresultaat is vaak niet te begrijpen al je er voor het eerst voor staat.
En als je dan ziet wat Niemeyer in 2000 nog ontwierp: het museum van Niterói in Brazilië. Het is als een UFO die bovenop een klif hangt, met een prachtig spiraalvormig toegangspad. Het pad dient vast geen enkel doel, maar het geeft de aanloop naar het museum de allure van een koninklijk schrijden.
Het zijn deze vondsten waarmee de architect een lange neus trekt naar alle functionalisten. En die tegenstelling maakt zijn oeuvre nog altijd actueel, want juist omdat architecten vandaag zoveel minder speelruimte krijgen dan Niemeyer ooit heeft gehad, is het goed te zien wat compromisloze architectuur soms vermag.
Door Bob Witman/gepubliceerd ind de Volkskrant 23 maart 2009
