Toen documentairemaker en journalist Jan Vrijman in 1990 aan het nog jonge IDFA voorstelde om Jan Bons een affiche te laten ontwerpen, was de reactie: ‘Bons, dat is een toch een oude man?’ Maar het rafelige cameraatje dat hij ontwierp, op twee pootjes en twee ouderwetse spoelen er bovenop, worden tot op de dag vandaag gekoesterd als hèt logo van het in inmiddels zeer groot geworden documentaire festival.
Jans Bons (1918) is donderdag thuis in Amsterdam overleden. Hij heeft driekwart eeuw lang Nederland met zijn ontwerpen verrijkt. Hij stond op de steiger mee te werken aan een – nog steeds bestaande – giga wandschildering in het Amstelstation in Amsterdam, toen de radio meldde dat de Duitsers Polen binnenvielen. Dat was 1939. En anno 2012, vorige week nog, was Amsterdam bezaaid met de affiches van die camera op pootjes die de 24e editie van het IDFA aankondigden.
Bons was een kleurig en intuïtief ontwerper. Hij kwam uit de school van Willem Sandberg, de typograaf en directeur van het Stedelijk Museum. Zij maakten hun affiches en illustraties met scheursels en fantasieletters. Ontwerpen vanuit intuïtie en met zelf geschilderd typografie, niet met grids en strenge schreefloze letters. Zijn affiches zaten vol vrolijk stemmende vormen en kleuren die goed overeind bleven in het drukke straatbeeld.
‘Een raar lettertype kan nooit kwaad, is het zout in de pap en veroorzaakt in elk geval geen dood door perfectie’, heeft Bons gezegd tegen Paul Hefting in het boekje Jans Bons, ontwerpen in vrijheid in 2008. Hij was een ouderwets schilderende en scheurende ontwerper. Alles kwam van zijn hand met schaar en kwast. Zoals bijvoorbeeld de poster die hij voor een Rietveldtentoonstelling in 1959 maakte en nog altijd overrompelt doordat hij zo lekker simpel is.
De witte affiche toont slechts de naam van de ontwerper in van simpele rode kistletters. Daar overheen loopt een moddervette zwarte penseelstreek, in één veeg neergezet: de Z van de zigzagstoel van de Utrechtse ontwerper. Een goed voorbeeld van hoe Bons zijn werk als ontwerper tot de essentie kon reduceren. ‘Hoe ik op mijn ideeën kom? Door andere ideeën weg te laten’, heeft hij eens gezegd.
Alles weglaten en slechts één houvast overlaten, waardoor mensen op straat het affiche in een oogwenk konden plaatsen. De zigzag stoel stond synoniem voor Rietveld, zoals die camera op pootjes samenviel met wat IDFA was. ‘Ik weet dat een camera er tegenwoordig heel anders uitziet, maar mensen begrijpen dit meteen’, zegt Bons tegen documentairemaker Lex Reitsma in een tv-film die vier jaar geleden door de AVRO is uitgezonden.
In de documentaire zie je hoe Bons nog op 87-jarige leeftijd zijn grote Volvo op de stoep in Amsterdam parkeert als hij zijn nieuwe – laatste – affiche aan de IDFA directie gaat presenteren. Je ziet hem in zijn studio geduldig en nauwgezet schuiven met knipsels, scheursels en beschilderde bladen om de juiste compositie en scheurschakering te krijgen. De ontwerpen lijken simpel, ‘maar die details, daar kun je eindeloos op pietlutten’, zegt hij.
De oorlog van ‘40-‘45 was ingrijpend voor Bons. Hij steunde het verzet door persoonsbewijzen te vervalsen. Veel van zijn vrienden uit die tijd werden opgepakt en gedood. Toen hij in 1984 een opdracht kreeg van wat toen nog de PTT heette om een postzegel te maken met als thema De Bevrijding, was hij zeer verheugd. ‘Ik was zo ingenomen met uw verzoek dat de post om 10.15 bracht’, schreef hij per ommegaande, ‘dat ik om 10.30 acht krabbels klaar had en aan deze brief begon.’
Dat was iets te vroeg gejuicht. Want het ontwerp met een spreuk van de anarchist Bakoenin werd geweigerd. ‘Ik ben alleen vrij als ook anderen vrij zijn’, was de vrij onschuldig klinkende tekst, maar Bakoenin was, in ogen van de opdrachtgever ‘een bommengooier’. De postzegel werd door Bons later in eigen beheer uitgegeven. Uit protest plakte hij hem ook wel eens op een enveloppe.
Bons heeft commercieel werk gemaakt, waarvan de VIM-poster uit 1948 (‘schuimt en kàn niet krassen’) een goed voorbeeld is, maar zijn linkse hart ging vooral uit naar de cultuur. Hij werkte in de jaren zestig voor toneelgroep Studio daarna decennialang voor De Appel , de Haagse toneelmakers onder leiding van Erik Vos. Hij maakte er zijn beste werk zoals de affiche in 1974, De geschiedenis van een soldaat. Met een kleurige vogel – beetje Cobra-achtig – uit scheursels samengesteld en daar omheen sierlijke windpluimen van handgetekende typografie.
Affiches vormen de hoofdmoot van zijn oeuvre, wat bij zijn negentigste verjaardag resulteerde in een overzichtstentoonstelling in de Kunsthal, met 90 posters. De IDFA affiche die dit jaar werd gebruikt, is gemaakt door ontwerper Jan Pieter Ekker, samen met Jeroen Bons, de zoon die ook grafisch ontwerper is. Het is bedoeld als eerbetoon aan een man die de straat en de cultuur een stuk mooier heeft gemaakt.
