De honderd kerken van Pierre Cuypers
Boek over de katholieke bouwwoede van de negentiende eeuw
Door Bob Witman/volkskrant 19-11-2010
Dapper om in een tijdgewricht waar gemiddeld twee kerken per week de deuren sluiten een stevig boek over katholieke bouwkunst in Nederland uit te brengen. Een sieraad voor de Heer is een eerbetoon aan de architectuur en kunstschatten van de zeven kathedralen en 22 basilieken die dit land rijk is.
Maar aanvankelijk lijkt dit boek ook een verkapt pleidooi. ‘Europeanen hebben weinig ruggengraat waar het gaat om cultuur en christendom’, schrijft de theoloog en publicist Antoine Bodar in het voorwoord. Wij strijden niet voor onze eigenheid, die historisch gezien vooral religieus is verankerd. Wij zijn ‘gevangen in zelfvernedering, politieke correctheid en multiculturalisme’, citeert Bodar met instemming de Amerikaanse historicus Bernard Lewis.
Kijk, met zo’n voorwoord ga je er even voor zitten: ‘Weer trots worden op eigen wortels van Europa.’ En wortels, dat betekent religie, want de geschiedenis van Europese kunst, literatuur en architectuur is zeker tot aan de Verlichting één op één de geschiedenis van het christendom.
Maar Sieraad voor de Heer blijkt toch vooral een verkenning te zijn van katholieke kunstschatten en gebouwen. En geen statement erover. Als er al een statement is, is het de vaststelling dat die rottige protestanten een ongehoorde deuk in de vaderlandse kunstgeschiedenis hebben geslagen. De verwoestingen van de Beeldenstorm (1566), en het wak dat 250 jaar repressie van het katholicisme heeft geslagen – is voelbaar op elke bladzijde in dit boek.
Als je vandaag een katholiek kerkje binnenstapt, valt er maar weinig van voor 1800 te genieten. De meeste kerkschatten die Van de Venn laat passeren, zijn afkomstig uit de negentiende eeuw. Vooral na 1853, toen de bisschoppelijke hiërarchie werd hersteld, maakte zich een enorme bouw- en scheppingsdrift meester van het katholieke volksdeel.
Nederland telt zeven kathedralen, slechts twee ervan zijn echt oud: de St Christoffelkathedraal van Roermond (vijftiende eeuw) en Nederlands mooiste: de St Jan in Den Bosch (afgebouwd in 1525). Het Utrechtse bisdom heeft weliswaar ook oude huisvesting, maar de Catharinakathedraal is eigenlijk een omgebouwde kloosterkerk, omdat de protestanten de Dom niet wilden teruggeven. En de kathedralen in Groningen, Breda, Haarlem en Rotterdam zijn negentiende eeuws.
Vooral het neogotische architectenkamp onder aanvoering van Pierre Cuypers (1827-1921), profiteerde van de roomse bouw-explosie. Cuypers – ook architect van het Rijksmuseum – heeft alleen al 100 (!) kerken neergezet, waaronder de St Jozefkathedraal van Groningen. Die laatste mag worden gerekend tot zijn beste werk .
Maar niet alleen de gebouwen, ook de religieuze ornamentatie leidde tot een stroom kunstopdrachten. Glazeniers als Joep Nicolas en Heinrich Geuer hebben prachtig glas-in-lood gemaakt voor kerken in Tubbergen, Oosterhout en Raalte. En Wilhelm Mengelberg schilderde een gepassioneerde kruisweg op koper voor de Catharinakerk in Utrecht.
Het eigenaardigste bouwproject is zonder concurrentie de basiliek St Agatha en Barbara in het Brabantse Oudenbosch. Pastoor Willem Hellemons wist eind negentiende eeuw architect Cuypers van zijn neogotische stokpaardje af te praten. De pastoor wilde in zijn kerk de twee grootste katholieke gebedshuizen ter wereld laten versmelten: De St Pieter en de St Jan van Lataranen, beide in Rome.
Kennelijk was Hellemons overtuigend. Want in het Brabantse land prijkt nu nog steeds die wonderlijke neobarokke kerk met de koepel van de St Pieter en de voorgevel van de St Jan van Lataranen. Binnenin is een replica van het hoogaltaar van de St Pieter te zien. Zelfs de pietà van Michelangelo is gekopieerd. Het was duidelijk dat de katholieken na eeuwen droog te hebben gestaan, snakten naar de viering van hun iconografie.
