Soeters geeft Zaandam aan Zaandam
Door Bob Witman / maart 2010 / de Volkskrant
ZAANDAM
De Zaanse geschiedenis herrijst in het ooit verkommerde centrum van Zaandam. Architect Sjoerd Soeters bedacht overal karakteristieke houten huisjes met puntdak en krullende daklijsten. ‘Trek ik het nog wel, zo veel Zaanse identiteit?’
Toen de architect Sjoerd Soeters tien jaar geleden voor het eerst het westelijk deel van het centrum van Zaandam bezocht, wist hij een ding zeker. Het stadshart was er zo dramatisch aan toe dat hij hoog moest inzetten om er wat van te maken. Dus bij de allereerste kennismaking stelde hij zich voor aan de Zaanse raadsleden. Dames en heren, uw centrum lijkt nog het meest op Grozny tijdens het hoogtepunt van de oorlog.
In maart 2010 staat Soeters er weer: 62 jaar, bril in dezelfde hypnotiserende kleur als zijn meniekleurig pak. De oorlog is nog niet voorbij, althans, het verlengde van de Gedempte Gracht in het hart van de stad ligt open. De brug die de Zaankanters van oost naar west over de provinciale weg en het spoor moet leiden, is niet klaar. Talloze gapende bouwputten. Nog wel. De toekomst gloort. En die toekomst is het verleden; het nieuwe Zaandam is een postmoderne herrijzenis van zijn eigen geschiedenis.
Overal in het nieuwe stadscentrum prijken de in karakteristiek groen geschilderde Zaanse houten huisjes, met puntdak en krullende daklijsten. Alles nieuw. Woonhuizen, winkelpuien, zelfs het nieuwe stadhuis is volledig nep-authentiek opgetrokken met Zaanse huisjes tot 38 meter boven het maaiveld. Maar het allergrootste icoon van het nieuwe Zaandam is Inntel Hotels. Hier is het Zaanse cliché over the top getrokken met een hotseknotse stapeling van losse pandjes. Bijna iedereen die het ziet, moet glimlachen, alleen architecten kijken er wel eens streng naar.
‘Er zijn momenten geweest dat ik me afvroeg, trek ik het nog wel, zo veel Zaanse identiteit’, zegt wethouder Hans Luiten van Zaanstad. Met het project Inverdan is een investering van 800 miljoen euro gemoeid. Het moet Zaanstad in één keer uit een economische impasse trekken en zelfvertrouwen geven. Dus er staat veel op het spel. ‘Maar de trots overheerst nu. En niet alleen bij mij.’
Zaanstad was hard toe aan goed nieuws. De fusiegemeente (150 duizend inwoners) kon jaren niet kiezen tussen de belangen van de omliggende kernen en de stad. Waardoor het centrum van Zaandam verslonsde. ‘Daar wilde je niet dood gevonden worden’, zegt Luiten. De Zaanstreek, dat industriële wereldwonder uit de zeventiende eeuw, dankzij de windmolen, raakte bovendien de voedselindustrie als werkverschaffer kwijt. Het vertrek van het hoofdkantoor van Ahold begin deze eeuw was nog een extra sein voor herbezinning.
Inverdan (een lokale term voor een verspringende rooilijn) is de verzamelnaam voor een nieuwe winkelstraat, brug, bioscopencomplex, bibliotheek, hotel en stadhuis. Zaanstad moet in één keer de sprong over het spoor en de provinciale weg maken. Maar het wil vooral ook nieuwe creatieve industrie aantrekken en zelfvertrouwen uitstralen.
Dus toen kwam Soeters (van Soeters en Eldonk architecten) als postmoderne wonderdokter. Op zijn cv staan de nostalgische grachten op Java Eiland in Amsterdam, de imitatiekasteelesthetiek van vinexwijk Haverleij bij Den Bosch en de binnenstad van Nijmegen. Allemaal fel bediscussieerd in architectuurkringen, maar zeer gewaardeerd door de gebruikers.
De termen neo-traditionalisme en postmodernisme, het leentjebuur spelen bij oude stijlkenmerken, ‘zeggen me niets’, zegt Soeters, die het masterplan ontwierp. Het gaat hem om iets anders. Architectuur moet worden afgestemd op de menselijke maat. Dat vind je zelden in het modernisme. Daarom put Soeters uit bestaande beelden, die op straatniveau worden begrepen.
De Zaanse huisjes zijn slechts één aspect van zijn stedenbouwkundig plan voor Inverdan. Minstens zo belangrijk is het compact houden van de openbare ruimte. Daartoe wordt de Gedempte Gracht ‘ontdempt’. Niet uit nostalgie maar om het trottoirverkeer bij elkaar te houden, zodat mensen elkaar letterlijk tegen het lijf lopen. Niets zo slecht voor de verblijfskwaliteit van openbare ruimte als ongedefinieerde leegte.
Soeters heeft voor Inverdan architecten als Liesbeth van der Pol, Cees Rijnbout en Claus en Kaan gevraagd deelprojecten te ontwerpen en mee te gaan in zijn zoektocht naar de Zaanse identiteit. Daardoor zie je het Zaanse huisje straks als Inverdan gereed is (in 2012) op verschillende niveaus van abstractie terug in de winkelstraat. Soeters zelf ontwierp het nieuwe stadhuis, oplevering medio 2010. Hij kon het niet laten om de Zaanse symboliek extra aan te zetten op het stadhuisplein met een verschijningsbalkon voor pas gehuwden, dat wordt geflankeerd door twee zoenende walvissen uit het wapen van Zaanstad.
‘Ik heb horen zeggen: al die huisjes zijn een belediging voor de Zaanse ziel’, zegt wethouder Luiten. ‘Maar dat is een minderheid. Inverdan is het grootste stadsvernieuwingsproject in de geschiedenis van Zaanstad. Daar heb je draagvlak voor nodig bij de bevolking. Ik denk dat een icoon als het hotel de bevolking over de streep heeft getrokken.’
