Een Zwitserse kaas in Barcelona
Door Bob Witman / 26 februari 2004
BARCELONA
De Zwitserse architecten Herzog & de Meuron zoeken met hun gebouwen de grenzen op. In Barcelona bouwen ze nu het paviljoen voor het internationale congres Forum 2004, een platte driehoek op pootjes.
Het is een architectonisch spektakel, dat je ziet als je in Barcelona over de Avenida Diagonal naar zee rijdt. Eerst staat daar op een knooppunt van uitvalswegen een gebouw als een Kuifjeraket, de Torre Agbar, een ontwerp van de Franse architect Jean Nouvel, die ook het nieuwe Guggenheim Museum in Rio de Janeiro tekende en de opera in Lyon. De 144 meter hoge toren heeft een gevelbekleding die naar de top toe steeds lichter wordt. De architect wil dat straks, als het gebouw helemaal af is, op een zonnige dag de ovale top lijkt op te lossen in de lucht.
En dan, als je aan het einde van de straat bij zee bent aangekomen, stuit je op een ander bureau uit de architectuur-topvijf: Herzog & de Meuron. Dit Zwitserse duo bouwt een reusachtige, 25 duizend vierkante meter grote, platte driehoek van indigoblauw. Het paviljoen wordt de hoofdzetel van Forum 2004, een internationaal sociaal-cultureel congres met een logistieke omvang die vijf keer zo groot is als die van de Olympische Spelen in de Catalaanse hoofdstad, twaalf jaar geleden.
Nu krioelt het er nog van de mannen met bouwhelmen. De blauwe driehoek moet 9 mei, als het Forum 2004 begint, klaar zijn. Hij staat met een vlakke zijde gericht naar zee. Het enorme paviljoen is 25 meter hoog en enkele meters van de grond gelift en op palen gezet. De zijvlakken zijn doorbroken met grillig gevormde glaspartijen. Die geven de meetkundige vorm iets organisch. Net als de onregelmatige hapjes die uit de wanden zijn genomen: ze maken het gebouw minder streng. Zoals veel van de gebouwen van Herzog & de Meuron is het ogenschijnlijk simpel, uiterst esthetisch, uiterst fotogeniek.
Architecten als Jean Nouvel en Herzog & de Meuron samen in één straat, dat is vergelijkbaar met Beckham en Zidane in één voetbalelftal. Als ze in Madrid over de voetballers beschikken, hebben ze in Barcelona de architecten. Afgezien van Herzog & de Meuron en Nouvel, bouwen in deze stad op dit moment: Toyo Ito, Zaha Hadid en Dominique Perrault. Een voorbeeldiger lijstje architectennamen is nauwelijks te verzinnen. Barcelona heeft een enorme ambitie op het gebied van stadsvernieuwing, kennelijk geprikkeld door de omstreden, maar succesvol gebleken stedenbouwkundige mammoetoperatie ter gelegenheid van de Olympische Spelen in 1992. Toen werd de kust nabij het oude centrum volledig op de schop genomen. Het Forum 2004 is van eenzelfde enormheid als de Olympische onderneming: met een budget van alleen al 327 miljoen euro aan ‘content’ (congressen, symposia, workshops en exposities).
De Zwitserse architecten Jacques Herzog en Pierre de Meuron (beiden geboren in 1950) zijn overal aanwezig. Met zijn tweeën zijn ze ervoor verantwoordelijk dat Zwitserland in architectuuropzicht reuzehip is geworden. Ze komen uit Bazel. Tot hun vroege wapenfeiten behoren de Goetz Gallery in München (1992), een etherische, bijna minimalistische glazen doos die een kunstverzameling herbergt, en de Ricolafabriek in Zwitserland, een transparant gebouw met een pronte luifel. Later volgde de verbouwing van Tate Modern (2000) in Londen en een ontwerp voor een Prada-winkel in Tokio (2003). En voor Peking, gaststad van de Spelen van 2008, ontwierpen Herzog & de Meuron een ingenieus stadion – bijnaam ‘het vogelnestje’ – waaraan nu al dezelfde innovatieve kracht wordt toegekend als aan het dak van het stadion in München, voor de Olympische Spelen van 1972.
Het zijn architecten die, anders dan bijvoorbeeld het bureau OMA van Rem Koolhaas, een enorm bouwvolume ontwikkelen, terwijl er eigenlijk geen concessie wordt gedaan aan de radicaliteit. ‘Radicale vierkanten, radicaal minimalisme, radicaal wat anders. Wij zoeken de grenzen op’, heeft Jacques Herzog dit jaar nog gezegd.
Radicaal is de driehoek in Barcelona zeker. Het Forum 2004 ligt aan de noordoostzijde van de stad, in een tot voor kort wat verwaarloosd halfindustrieel gebied bij de monding van het riviertje Beson. Petrochemie sloot tot voor kort de stad af van het water en het goede van het ontwerp van Herzog & de Meuron is, dat het pas verworven uitzicht op zee wordt gerespecteerd.Het Forum is geen gebouw dat langs de boulevard oprijst als een muur, het is plat en staat op pootjes, waardoor een groot plein onder het gebouw wordt gevormd en een open verbinding blijft met het water.
Het Forum is in een aantal opzichten een typisch Herzog & de Meuron gebouw. Doordat je vanuit alle richtingen op een van de drie scherpe punten van de driehoek aanrijdt, begrijp je onmiddellijk welke vorm het gebouw heeft.
Het oogt op een afstand als een strakke, blauwe taartpunt, maar als je dichterbij komt, zie je dat de huid van het gebouw bobbelig is, als een stucwandje van granol uit de jaren zeventig. Door de hapjes die uit de zijvlakken zijn genomen, en de verticale gaten in de driehoek (die het hart van het gebouw en het plein van licht moeten voorzien) heeft het wel wat van een Zwitsers stukje Emmentaler, al spoort de hardblauwe kleur niet met deze associatie.
De aandacht die Herzog & de Meuron meestal besteden aan de gevelbekleding van hun gebouwen, heeft ze in het verleden kritiek opgeleverd. ‘De echte diepte van hun gebouwen zit in de huid.’ Het is waar, ze verzinnen telkens iets anders. Bij het Forum 2004 is het die onverwacht rotsige structuur, soms zijn het wanden van geperforeerd staal, of zijn het gestapelde keitjes verpakt in dozen van gaas. De Pradawinkel in Tokio heeft helemaal geen gevelbekleding: het is een geraamte dat de ingewanden van het gebouw zichtbaar laat.
Maar die obsessie met huid is geen krampachtige stijloefening. Herzog & de Meuron mogen dan radicaal zijn en modernistische esthetiek aanhangen, hun gebouwen hebben altijd een menselijk trekje. Zoals het Forum 2004 imponerend is, maar ook geestig en voorzien van een vleugje organisch bouwen. Wat verrassend is, want als het modernisme ergens een hekel aan heeft, is het aan die inwisselbare aan-de-natuurontleende bouwvormen, zoals die van Alberts en Van Huut in de NMB bank (nu ING) in Amsterdam. Maar ‘de natuur’, heeft Herzog, zelf van origine een geoloog, gezegd ‘geeft een ontwerp een taal die je onbewust kunt lezen en begrijpen.’
Forum 2004, architecten Herzog & de Meuron, gereed april 2004, Avenida Diagonal, Barcelona. Bouwkosten: 120 milijoen euro. Het Forum 2004 begint 9 mei en duurt tot 26 september. www.barcelona2004.org
